Şantiyelerimizde en sık duyduğumuz ve cevabı en kritik olan sorulardan biri budur: "Şefim, kalıbı ne zaman sökelim?"
Bir inşaat mühendisi olarak bu soruya verdiğim cevap hiçbir zaman net bir "gün" sayısı olmaz. Cevabım her zaman "Beton, projedeki servis yüklerini güvenle taşıyabilecek mukavemete ulaştığı zaman" olur. Bizim işimiz takvim yapraklarıyla değil, betonun kazandığı dayanım ($MPa$ veya $N/mm^2$) iledir.
Verdiğiniz bilgiler, kabul görmüş ve pratikte kullanılan yaklaşık sürelerdir. Ancak bu sürelerin neden var olduğunu ve hangi koşullarda geçerli olduğunu anlamak, bir yapının güvenliği için hayati önem taşır.
İşte kalıp sökme süreci hakkında mühendislik perspektifiyle detaylı bir analiz:
Temel Prensip: "Priz" Almak Değil, "Mukavemet" Kazanmak
Öncelikle sahadaki en büyük yanılgıyı düzeltelim:
-
Priz: Betonun çimento ve suyun reaksiyonu (hidratasyon) sonucu plastik, akışkan halden katı hale geçmesidir. Bu, dökümden sonraki ilk birkaç saat içinde tamamlanır. Betonun "priz alması", üzerine basabileceğiniz veya kalıbı sökebileceğiniz anlamına gelmez.
-
Mukavemet: Betonun katılaştıktan sonra, iç kimyasal reaksiyonların devam etmesiyle yük taşıma kapasitesini artırmasıdır. Bizim kalıp sökümü için beklediğimiz şey budur. Beton, standartlara göre nihai tasarım mukavemetinin (örneğin C30 için 30 MPa) büyük kısmına 28 günde ulaşır.
Kalıbı sökmek için 28 gün beklemeyiz, betonun o anki yükleri (kendi ağırlığı, üzerindeki kalıp yükü, vb.) taşıyacak minimum dayanıma ulaşmasını bekleriz.
Kalıp Söküm Süreleri: Neyi, Ne Zaman Sökeriz?
Kalıpları iki ana kategoriye ayırırız: Yük taşımayan (yanal) kalıplar ve yük taşıyan (taşıyıcı iskele) kalıplar.
A. Yük Taşımayan Yanal Kalıplar
Bunlar betonun sadece yanal yüzeylerini tutan elemanlardır.
-
Kolonlar, Perde Duvarlar ve Kiriş Yan Yüzeyleri:
-
Bu elemanlar doğrudan bir yük taşımadıkları, sadece betona şekil verdikleri için kalıpları daha erken sökülebilir.
-
Hava sıcaklığına bağlı olarak 24 ila 48 saat (1-2 gün) arasındadır.
-
Mühendis Notu: Kalıbı erken sökmek (örneğin 24 saat sonra), beton yüzeyinin hava ile temasını artırarak kür (sulama) işlemini daha kritik hale getirir. Kalıbı üzerinde tutmak, aslında betonun kendi nemini korumasına yardımcı olarak kür sürecine olumlu katkı sağlar.
-
B. Yük Taşıyan Döşeme ve Kiriş Altı Kalıpları
Burada asıl kritik olan, kalıp panellerinden ziyade o panelleri taşıyan "taşıyıcı iskele" veya "teleskopik dikmelerdir".
-
Kalıp Yüzeyleri (Paneller):
-
Betonun kendi ağırlığını taşıyabilecek ilk sertliğe ulaştığı yaklaşık 3 gün sonra, dikmeler yerinde kalmak kaydıyla, döşeme altındaki paneller sökülebilir. Bu, kalıp malzemesinin sirkülasyonunu hızlandırır.
-
-
Taşıyıcı İskele (Dikmeler):
-
İşte mühendislik burada başlar. Dikmelerin sökülme süresi doğrudan açıklığa (mesafeye) bağlıdır. Açıklık ne kadar artarsa, betonun o mesafede kendi ağırlığı altında yapacağı "sehim" (eğilme) riski o kadar artar.
-
Döşeme Dikmeleri:
-
4.5 metreye kadar olan normal açıklıklar: Minimum 7 gün
-
4.5 metreyi geçen açıklıklar: Minimum 14 gün
-
-
Kiriş Dikmeleri:
-
6 metreye kadar olan kiriş açıklıkları: Minimum 14 gün
-
6 metreyi aşan kiriş açıklıkları: Minimum 21 gün
-
-
ÖNEMLİ: Bu süreler, normal Portland çimentosu kullanıldığı ve hava sıcaklığının ideal (örneğin +15°C üzeri) olduğu durumlar için asgari sürelerdir.
Süreleri Değiştiren Kritik Faktörler (Mühendisin Kontrol Listesi)
Bir şantiye şefi olarak, takvime bakmadan önce şu faktörleri analiz ederim:
-
Hava Sıcaklığı (En Kritik Faktör):
-
Hidratasyon kimyasal bir reaksiyondur ve sıcaklıktan doğrudan etkilenir.
-
Altın Kural: Ortalama hava sıcaklığı +5°C'nin altına düştüğünde, betonun mukavemet kazanımı ciddi şekilde yavaşlar.
-
Verdiğiniz bilgideki kritik not: Sıcaklık +5°C'nin altına düştüğü her gün için, kalıp sökme süresine ekstra 1 gün eklenmelidir.
-
Don Olayı: Eğer döküm sonrası betonun "donma" (içindeki suyun buzlaşması) riski oluşmuşsa, o betonun mukavemetinden emin olamayız. Bu durumda süreye en az 24 saat eklenmeli ve mutlaka mukavemet testi yapılmalıdır.
-
-
Kullanılan Çimento ve Katkılar:
-
Yüksek Erken Dayanımlı Çimentolar (CEM I 42.5 R veya 52.5 N): Bu çimentolar, 7 günlük mukavemetlerini çok daha hızlı alırlar ve kalıp sürelerini kısaltabilirler.
-
Priz Hızlandırıcı / Antifriz Katkılar: Özellikle soğuk havalarda kullanılan bu kimyasallar, reaksiyonu hızlandırır. Bilgilerinizde belirttiğiniz gibi, bu katkılar süreleri 7'de 3 (yaklaşık %40) oranında azaltabilir. Bu, mutlaka test numuneleri ile kanıtlanmalıdır.
-
-
Yapının Yük Durumu:
-
Bir kalıbı söktükten sonra o döşemenin üzerine hemen malzeme mi yığacaksınız, yoksa sadece kendi ağırlığını mı taşıyacak? Eğer bir üst katın kalıbı kurulacaksa (yük gelecekse), acele edilmemelidir.
-
-
Kür (Sulama) Koşulları:
-
Betonun mukavemet kazanması için "suya" ihtiyacı vardır. Dökümden sonraki ilk 12 saat içinde başlayıp en az 7 gün sürmesi gereken kür işlemi (sulama, nemli tutma) düzgün yapılmadıysa, beton beklenen mukavemete ulaşamaz. Kötü kürlenmiş bir betonun kalıbı, 28 gün de bekleseniz tehlikelidir.
-
➜ Beton Neden Sulanır? Beton Sulanmazsa Ne Olur?
Güvenli Kalıp Sökümünde Prosedür Nedir?
Sahada "süre doldu" diye kalıp sökülmez. Prosedür şudur:
-
Gözlem ve Kontrol: Şantiye şefi, kalıbı sökmeden önce yapı elemanını (özellikle kritik kiriş ve döşeme altlarını) gözlemler. Yüzeyde anormal çatlaklar, boşluklar (segregasyon) veya sehim (eğilme) belirtisi var mı?
-
Tahribatsız Testler: En yaygın yöntem, "Beton Test Çekici" kullanmaktır. Bu alet, beton yüzey sertliğini ölçerek bize tahmini bir mukavemet değeri verir.
-
Tahribatlı Testler (En Güvenlisi): En doğru yöntem, döküm sırasında alınan "test silindirlerinin" (karot değil, döküm anında alınan numune) şantiye koşullarında bekletilip, kalıp sökme gününde laboratuvarda kırılmasıdır. Eğer numune, beklenen minimum dayanımı (örneğin tasarım mukavemetinin %70'i) veriyorsa, kalıp güvenle sökülebilir.
Kalıp sökme süresi, bir takvimden çok bir mühendislik kararıdır. Size verilen süreler (kolon için 2 gün, 4.5m döşeme için 7 gün, 6m kiriş için 14 gün) mükemmel bir başlangıç rehberidir.
Soğuk bir havada, kürlenmemiş ve katkısız bir betonda bu süreler iki katına çıkabilirken; priz hızlandırıcı kullanılan, iyi kürlenen ve erken dayanımı yüksek çimento kullanılan bir betonda bu süreler kısalabilir.
Güvenli bir inşaat için kural basit: Emin değilseniz, sökmeyin. Bir gün fazladan bekleyen kalıbın maliyeti, erken sökülen bir kalıbın yaratacağı felaketin yanında hiç kalır.
